کتاب التوحیداز کتابهای متقدم و مهم اعتقادی شیعه امامیه، تألیف محدّث نامور قرن چهارم، محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق است. فهرست مندرجات۲ - بررسی مباحث و نام کتاب ۳ - انتساب این کتاب به شیخ صدوق ۴ - ابن بابویه و انگیزه تألیف کتاب ۵ - اهمیت این کتاب ۶ - عنوان «کتاب التوحید» ۷ - عنوان «توحید» در نزد اهل حدیث ۸ - انگیزه شیخ از تصنیف کتاب ۹ - جریان حدیث گرا در قرن چهارم ۱۰ - مقایسه کتاب التوحید صدوق با مقایسه کتاب التوحید کافی ۱۱ - محتوای کتاب‌التوحید ۱۲ - بررسی دیدگاه معتزله و صدوق ۱۳ - صدوق و علم کلام ۱۴ - صدوق و صوفیه ۱۵ - مقایسه کتاب صدوق با کتب اهل سنّت ۱۶ - نکته ارزشمند در کتاب‌التوحید ۱۷ - روش صدوق در کتاب التوحید ۱۷.۱ - روش توضیحی صدوق در کتابش ۱۷.۲ - شیخ و اشتراک لفظی ۱۷.۳ - شیخ صدوق و احادیث مشلبه ۱۸ - روش دیگری در این کتاب ۱۹ - مضامین متنوع در کتاب درباره توحید ۱۹.۱ - تمایز نهادن میان صفات ذات و صفات فعل ۱۹.۲ - شیخ صدوق و تفسیر آیاتی در تشبیه و تجسیم ۲۰ - نکته‌ای در مباحث مرتبط با توحید ۲۱ - عدل الهی و حسن و قبح از نگاه شیخ ۲۲ - نسخه‌های کتاب‌التوحید ۲۳ - شروحی بر کتاب‌التوحید ۲۴ - فهرست منابع ۲۵ - پانویس ۲۶ - منبع ۱ - موضوع و محتوای کتاباین کتاب در موضوع توحید به معنای عام آن، مشتمل است بر بیان وحدانیت ذات الهی و بیان صفات ثبوتی و سلبی، ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی و حدوث و قدم و نیز قضا و قدر و جبر و تفویض و مسائل و عناوین مرتبط با جبر و اختیار. ۲ - بررسی مباحث و نام کتابمباحث اخیر در دوره های بعد، زیر عنوان افعال الهی [۱]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۱۹۷، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.
و در دوره متأخرتر و در حال حاضر عموماً زیر عنوان عدل الهی در کتابهای اعتقادی بحث می‌شود [۲]
علامه حلّی، الباب الحادی عشر.
[۳]
مطهری، عدل الهی.
به نظر می‌رسد شیخ صدوق در به کارگیری این معنای اصطلاحیِ توحید از «کتاب التوحید» کلینی در کافی [۴]
کلینی، اصول‌الکافی، ج۱، ص۷۲ـ۱۶۷.
الگو گرفته است. حال آن‌که ابن خزیمه (متوفی ۳۱۱)، مؤلف کتاب التوحید که معاصر کلینی است، مباحث قضا و قدر و جبر و اختیار را در «کتاب القدر» خود [۵]
ابن خزیمه، کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب عزّ و جلّ، ج۱، ص۱۱، چاپ عبدالعزیزبن ابراهیم شهوان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
آورده است.
۳ - انتساب این کتاب به شیخ صدوقدر صحت انتساب این کتاب به شیخ صدوق تردید نیست و ابن بابویه نیز در کتابهای دیگرش به آن اشاره کرده است. [۶]
ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۸، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.
[۷]
ابن بابویه، کتاب الخصال، ج۲، ص۵۹۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
[۸]
ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۲۲، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۴۱۴.
[۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۳۸۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
به گفته مجلسی [۱۰]
مجلسی، بحار‌الأنوار، ج۱، ص۲۶.
[۱۱]
مجلسی، بحار‌الأنوار، ج۱، ص۶ـ۷.
اشتهار انتساب کتابهای شیخ صدوق به وی ــ بجز چند کتاب ــ کمتر از شهرتِ انتساب کتب اربعه به مؤلفان آنها نیست. او از روایات این کتاب، که نسخه های کهن آن را در اختیار داشته، در بحارالانوار (مجلدات توحید و عدل) به وفور استفاده کرده است. اساساً این کتاب مورد توجه علمای شیعه بوده و از معتبرترین منابع حدیثی به شمار می‌رفته و به روایات آن استناد می‌شده است [۱۲]
حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۱، ص۲۰.
[۱۳]
حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۳، ص۱۰۱.
[۱۴]
حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۷، ص۱۰۷.
[۱۵]
حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة، ج۱، ص۱۴۰.
[۱۶]
حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۵، ص۲۶۴، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸
۴ - ابن بابویه و انگیزه تألیف کتابابن بابویه [۱۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۷_۱۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
انگیزه خود را از تألیف این کتاب، رد نسبت تشبیه و جبر به شیعیان ذکر کرده که مخالفان و خرده گیران شیعه امامیه مطرح می‌کرده و چهره این مذهب را مخدوش جلوه می‌داده‌اند و چه بسا همین امر مانع پیوستن به این مذهب می‌شده است. غالیان، با جعل احادیثی دالّ بر جبر و تشبیه، از عوامل این انتساب بوده اند [۱۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۶۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. این اتهام و انتساب را غالباً معتزلیان آن روزگار مطرح می‌کردند، چنان که خیّاط در انتصار خود [۱۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۲۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۰۴_۱۰۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
این مطلب را بارها آورده است. [۲۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۸.
گاهی نیز برخی شخصیتهای کلامی شیعه، در تخطئه و نقد جریان حدیث گرای قم، چنین ایرادی را مطرح می‌کردند. [۲۲]
علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۳۱۰، چاپ مهدی رجائی، رساله ۴۸: «مسألة فی ابطال العمل باخبار الاحاد»، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
در اوایل قرن چهارم، ابوالحسن اشعری به شیعه نسبت تجسیم و تشبیه داده [۲۳]
علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، ج۱، ص۳۱ـ ۳۵، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و حتی بدنه سنّت گرا و حدیث گرای اهل سنّت و جماعت نیز با این‌که خود در مظان اتهام بود، شیعه را به زیاده روی در اثبات صفات برای حق متعال و تشبیه می‌شناختند. [۲۴]
ابن خزیمه، کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب عزّ و جلّ، ج۱، ص۲، چاپ عبدالعزیزبن ابراهیم شهوان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۵ - اهمیت این کتابدر باره جایگاه تاریخی و اهمیت این کتاب باید توجه داشت که مؤلف آن یکی از سه فقیه و محدّث بزرگ شیعه امامیه بوده است که منابع چهارگانه حدیثی (غالباً حدیثی ـ فقهی) را تدوین کرده اند. ۶ - عنوان «کتاب التوحید»عنوان «کتاب التوحید» نیز در سده های نخست اسلام بیانگر مشخصه های اعتقادی و خداشناختی مکاتب و مذاهب بوده است؛ بر این اساس، شماری از صاحب نظران مذاهب اسلامی، برای معرفی آموزه های آن مذهب، دارای «کتاب التوحید» بوده اند، از آن جمله اند: برخی از بزرگان خوارج [۲۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴.
تعدادی از معتزله [۲۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۲ـ ۲۰۳.
[۲۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۰۶ـ ۲۰۸.
[۲۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵.
هشام بن حکم، از شاگردان برجسته امام صادق علیه‌السلام [۲۹]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۳ـ۲۲۴.
[۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۴۳۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
حسن بن موسی نوبختی، متکلم امامی قرن چهارم [۳۱]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵.
[۳۲]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۶۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و حسن بن صالح بن حی، از زیدیان. [۳۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۷.
۷ - عنوان «توحید» در نزد اهل حدیثاهل حدیث، از شیعه و اهل سنّت، هم برای بیان مواضع خود، با اساس قرار دادن آیات و روایات، کتابهایی با عنوان «توحید» تدوین کردند.جدای از توحید مفضل ــ که آن را إملای امام صادق علیه‌السلام می‌دانند ــ افرادی مانند ابوجعفر محمد بن حسین بن ابی الخطاب (متوفی ۲۶۲) و علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹) پدر شیخ صدوق، کتابهایی در توحید تألیف کرده اند. [۳۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۳۳۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
علاوه بر اینها، در ضمن مجموعه های حدیثی، مانند کافی، نیز باب و کتابی با عنوان «توحید» به این موضوع اختصاص داده شده است. همین وضع در میان اهل سنّت در اواخر قرن سوم و چهارم وجود داشته است و علاوه بر ابن خُزَیمه، افرادی مانند ابن منده (۳۱۰ـ ۳۹۵) در التوحید و معرفة اسماءاللّه تعالی، و حافظ دارقُطْنی (۳۰۶ـ ۳۸۵) در کتاب التوحید و الصفات و همچنین بخاری، مسلم و ابوداود و ابن ماجه، هر یک در ضمن مجموعه های حدیثی خود در قالب «کتاب الایمان» یا «الردّ علی الجهیمه» به مباحث توحید و صفات الهی پرداخته اند.
۸ - انگیزه شیخ از تصنیف کتابشیخ صدوق، با توجه به این پیشینه و میراث روایی و کلامی و نیز با عنایت به آثار جریان حدیث گرای اهل سنّت در زمانه خود، به تألیف کتاب التوحید پرداخت تا با رفع اتّهام تشبیه و جبر، مواضع اعتقادی شیعه را بر اساس آیات و احادیث مشخص سازد. ۹ - جریان حدیث گرا در قرن چهارماساساً در قرن چهارم، با به ضعف گراییدن معتزله و در بدو تکوّن بودن مکتب اشاعره، جریان حدیث گرا متکفل مباحث اعتقادی شده بود و از میان آثار اعتقادی این جریان، احتمالاً کتاب التوحید ابن خزیمه و «کتاب التوحید» کافی بیشتر محل توجه شیخ صدوق بود. ۱۰ - مقایسه کتاب التوحید صدوق با مقایسه کتاب التوحید کافیمقایسه کتاب التوحید صدوق با «کتاب التوحید» کافی، با وجود احادیث مشترک بسیار ــ که صدوق معمولاً با یک واسطه آنها را از کلینی روایت کرده ــ و پیروی صدوق از الگوی کلینی در بحث از جبر و قدر و خیر و شر، گفتنی است که کتاب صدوق مفصّل‌تر، مضبوط‌‌‌‌‌تر و منظم‌تر است. همچنین عناوین کتاب التوحید صدوق گویاتر است، زیرا برخی مباحث کافی (مثل باب دهم و یازدهم) هر چند ذیل عناوین متعدد آمده، اشتراک محتوایی دارد و برخی عناوین او در قالب «بابٌ آخر و هو من الباب الاول» (مانند باب سیزدهم و هفدهم) آمده است. ضمناً صدوق رساله اعتقادات خود را ــ که برخلاف کتاب التوحید، روایی نیست و البته استدلالی صرف هم نیست ــ پس از کتاب التوحید نوشته است. [۳۶]
ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۱۲۶، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۴۱۴.
۱۱ - محتوای کتابالتوحیدکتاب التوحید که صدوق در آن، با تکیه بر اخبار، در مقام تبیین مفاهیم و اثبات دعاوی کلامی بر آمده، در واقع یک نظام کلامی مدونِ مبتنی بر متون احادیث با کمترین تصرف ممکن ارائه شده است. البته صدوق در این کتاب از میان جوانب و مسائل گوناگون خداشناسی و توحید، بیشتر بر بحث اسماء و صفات تأکید کرده که گویای خصلت مدافعه گرایانه و سلبی و جدلی آن در برابر دیدگاههای مخالف موجود در آن دوره یا ردّ برخی شبهات در باره شیعه است. ۱۲ - بررسی دیدگاه معتزله و صدوقطرف مقابل در این مباحث، در درجه اول مشبِّهه و مجسِّمه اند، هر چند این لزوماً به معنای همراهی با معتزله نیست. هر چند در کتاب‌التوحید عقیده عینیت صفات ذاتی با ذات و نفی زیادت صفات [۳۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۳۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۴۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۳۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۴۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۴۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و نفی تشبیه [۴۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۱_۸۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و سلبی معنا کردن صفات ذات مانند قدرت [۴۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۴۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۴۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۷_۱۳۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۴۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۴۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و محدَث بودن کلام الهی و حادث بودن قرآن [۴۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۵_۲۲۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
با قول معتزله سازگار است، اما در این موارد با معتزله مخالفت شده است: نفی و رد مُفاد و معنای تفویض، [۴۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۳۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۴۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۶۲_۳۶۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
نارسا دانستن عقل در دستیابی به بسیاری از حکمتها و نیز در تشخیص حسن ذاتی افعال [۴۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۹۵_۳۹۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، غیر الزامی بودن عمل به وعید برای خداوند [۵۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۰۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و قابل بخشش بودن کبائر [۵۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۰۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. علاوه بر اینها، تأکید بر محدودیت قدرت تفکر بشری در باب خداوند و در «علم اسماء»، و اختصاص تفکر در عظمت الهی و «مادون العرش» [۵۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۵۴_۴۵۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و به‌طور کلی، عدم کفایت صرف عقل و نظر در شناخت الهی [۵۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۸۵_۲۹۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
در تعارض آشکار با گرایش حداکثری معتزله به عقل قرار می‌گیرد.۱۳ - صدوق و علم کلاماساساً مخالفت با کلام و حتی در یک ردیف قرار دادن متکلمان با اصحاب بدعت و شرک [۵۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۱۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۵۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۴۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و انعقاد بابی در نهی از کلام در باره خداوند و حکم به هلاکت اصحاب کلام [۵۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۵۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و نفی مطلق آن [۵۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۵۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، همگی ناظر به تخطئه معتزله و جهمیه است، چون مکتب کلامی دیگری از زمان امام باقر علیه‌السلام تا امام رضا علیه‌السلام وجود نداشته است. البته مباحث عقلی خود مؤلف در مواضع گوناگون و در مقام توضیح مُفاد احادیث [۵۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۸۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۵۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۶۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۶۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۵_۲۲۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۶۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۶۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۶۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۹۸_۲۹۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، کاملاً صبغه کلامی دارد و از مفاهیم و روش متکلمان در آنها استفاده شده است. در یک مورد هم فردی آشنا با کلام را توثیق کرده [۶۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۸۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و گاهی نیز با لحن مثبت از اهل توحید و معرفت [۶۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۹۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و حکما [۶۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۰۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
نام برده که، به قرینه بحث حدوث اجسام و صانع بودن خداوند، احتمالاً مقصود وی متکلمان اند. این موارد گویای آن است که نفی کلام، به عنوان دانشی با مبانی و مفروضات روش شناختی و معرفت شناختی خاص خود، به معنای نفی مطلق مباحث کلامی نبوده است.
۱۴ - صدوق و صوفیهصدوق در میان فرقه های تشکل یافته تا قرن چهارم (بجز معتزله)، در باب صوفیه و آرای آنها سکوت کرده و فقط در یک مورد در قالب حدیثی از حضرت علی علیه‌السلام، سخن فردی ناشناس را مبنی بر محتجب بودن خداوند در حجابهای هفت گانه، بشدت نفی نموده است [۶۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۸۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
که احتمالاً ناظر به نقد صوفیه است.
۱۵ - مقایسه کتاب صدوق با کتب اهل سنّتهر چند در کلام صدوق اشاره و تعریضی به حدیث گرایان اهل سنّت نشده است، در مقایسه ای گذرا با مباحث مشابه این جریان در باب توحید، بخوبی می‌توان به این نکته پی برد که درجه معقولیت، انسجام و سازگاری با معیارهای منطقی در کتاب التوحید بسیار افزونتر از موارد مشابه آن در میان اهل حدیث عامه است. ۱۶ - نکته ارزشمند در کتابالتوحیدعلاوه بر اینها، کتاب التوحید منبع ارزشمندی است برای آگاهی از اختلافات اعتقادی جامعه شیعه در سده های نخست اسلام، مانند آگاهی از نظریه تشبیهی منسوب به هشام بن سالم جوالیقی [۶۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۰۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۶۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و میثمی و ابوجعفر الطاق [۷۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۱۳_۱۱۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و نظریات تجسیمی برخی دیگر [۷۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۰۰_۱۰۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، قول به زیادت صفات بر ذات الهی [۷۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۴۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، اختلاف موالی ابوجعفر علیه‌السلام در باب علم خدا قبل از خلق [۷۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۴۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، مخلوق یا غیر مخلوق بودن قرآن [۷۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، و اختلاف در جبر و تفویض [۷۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۶۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۷ - روش صدوق در کتاب التوحیدصدوق در کتاب روایی کتاب التوحید، از نظر روش به شیوه ای خاص عمل کرده، که از آن جمله است بهره گیری از احادیث برخی صحابیان ازپیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم. در این کتاب، روایاتی از عبداللّه بن عمر [۷۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۰۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، ابوهریره [۷۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۷۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۱۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
[۷۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۴۰۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و عثمان بن عفان [۸۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
وجود دارد. دقت وی در گزینش روایاتِ ذیل هر عنوان و باب، به قدری است که اندک موردی از ناسازگاری و ناهمخوانی یا تکرار در این اثر یافت نمی‌شود. در موارد استثنایی هم بلافاصله با توضیحی، تعارض ظاهری را بر طرف نموده است [۸۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۴۵_۳۴۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۷.۱ - روش توضیحی صدوق در کتابشگاهی توضیحات او برای رفع غرابت از مضمون حدیث و معقول کردن آن است، از جمله ذیل حدیثی در باب انتساب گرانی و ارزانی کالاها به خداوند، توضیح داده آن‌جا که کمبود کالا و به تبع آن گرانی به واسطه احتکار و دخالتهای بشری باشد، مسئولیت آن با خود انسانهاست [۸۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۸۸_۳۸۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. در موارد نادری هم توضیحی نداده است، مانند اطلاق قدریه ــ که مجوس امت خوانده شده‌اند ــ بر دو گروه متعارض جبریه و مفوضه در دو حدیث از امام علی و امام صادق علیهماالسلام [۸۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۸۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۷.۲ - شیخ و اشتراک لفظیوی بندرت ذیل یک عنوان و صرفاً به سبب اشتراک لفظی، حدیثی را آورده است، از جمله ذیل بحث «استطاعت» ــ که از مسائل مورد مناقشه در کلام و مرتبط با جبر و اختیار است ــ حدیثی در باب شرایط فقهی استطاعت در حجّ ذکر کرده است [۸۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۵۰_۳۵۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. وی در یک مورد، در باره به کارگیری دو اصطلاح منطقی «جنس» و «نوع» در حدیثی از امام علی علیه‌السلام، توضیحی نیاورده است [۸۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۸۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. او در موارد متعدد، در نقل احادیث، به تناسب موضوع کتاب، تنها به ذکر بخش مورد نیاز از احادیث مفصّل و طولانی اکتفا کرده است.
۱۷.۳ - شیخ صدوق و احادیث مشلبهشیخ صدوق احادیث مشابهی را که از دو امام نقل شده اند، شاهدی بر این می‌داند که علوم ائمه در نهایت بر گرفته از نبی صلی اللّه علیه وآله وسلم است [۸۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۰۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۸ - روش دیگری در این کتابروش دیگری که در این کتاب بیشتر در فهم و تفسیر قرآن کریم به کار رفته، استفاده از وجوه و نظائر و توجه به سیاق کلمات در معنا کردن آنهاست، مانند وجوه گوناگون معنایی قضاء [۸۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۸۴_۳۸۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و فتنه [۸۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۸۶_۳۸۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
در قرآن. در بحثی گسترده نیز وی در شرح معانی اسماءاللّه، با اشاره به ریشه لغوی، به استعمال قرآنی و سیاق آن و نیز کاربرد و مشتقات واژه پرداخته است [۸۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۹۵_۲۱۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۹ - مضامین متنوع در کتاب درباره توحیددر ۶۷ باب کتاب التوحید، شیخ صدوق مضامین متنوعی را در باره توحید از سویی و عدل و اختیار از سوی دیگر، گرد آورده است. در باب توحید الهی، صفات سلبی خداوند، از قبیل نداشتن مکان و جسمانیت و تناهی و جزء و ضد و فرزند [۹۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۱_۸۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، صورت [۹۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۹۷_۱۰۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، رؤیت پذیری تنها با حقیقت ایمان و قلب [۹۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۰۸_۱۲۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، زمان و سکون و حرکت [۹۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۷۳_۱۸۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، وصف و بررسی شده است.همچنین به صفات ثبوتی و ایجابی حق تعالی نیز پرداخته شده است، به صفاتی از قبیل وحدت ذات و نفی شریک و دائر مدار بودن سرنوشت اخروی به این اعتقاد [۹۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۸_۳۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، سمع، بصر، خلق از عدم، أزلیّت خدا و نفی أزلیّت از غیر او [۹۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۱_۸۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، شی ء بودن که به نظر، بیانگر هویت خاص و متشخص بودن خداوند است [۹۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۰۴_۱۰۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، قدرت و نفی شبهات آن [۹۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۲۲_۱۳۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و استدلال شیخ صدوق از صنع الهی بر قدرت او [۹۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۴، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، علم نامتناهی و ذاتی بودن آن [۹۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۴_۱۳۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و استدلال مؤلف بر آن از طریق دلیل اتقان صنع [۱۰۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و در نهایت قدم الهی [۱۰۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۰۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۹.۱ - تمایز نهادن میان صفات ذات و صفات فعلتمایز نهادن میان «صفات ذات» (سمع، بصر، علم، قدرت و غیره) و «صفات فعل» (کلام، اراده، خلق و غیره) از دیگر مباحث این کتاب است.صفات ذاتی با ذات عینیت دارند، در غیراین صورت شرک و قول به تعدد قدما لازم می‌آید، حال آن‌که صفات فعل زائد بر ذات اند. از نظر مؤلف، صفات ذاتی معنای سلبی دارند [۱۰۲]
رسائل الشریف المرتضی، رساله ۴۸: «مسألة فی ابطال العمل باخبار الاحاد»، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
ولی صفات فعل، معنای ایجابی دارند و فقط صفات ذات، ازلی اند [۱۰۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۹_۱۴۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۱۹.۲ - شیخ صدوق و تفسیر آیاتی در تشبیه و تجسیمشیخ صدوق، با تکیه بر روایات، به تفسیر آیاتی می‌پردازد که ظاهر آنها، تشبیه و تجسیم را تأیید می‌کند؛ آیاتی که نوعی اعضا و جوارح (ید، وجه، ساق، عین و اُذُن)، اوضاع و اوصاف جسمانی و انسانی (جَنْب، عرش، کرسی، خدعه و استهزا، اتیان، رضا، سخط و. . . ) را برای خداوند اثبات می‌کنند. وی علاوه بر رفع تعارض ظاهری این آیات با عقیده مقبول شیعه در توحید، از تفسیر تعابیر قرآنی همچون «سبحان اللّه» [۱۰۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۱۱_۳۱۲، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و «اللّه اکبر» [۱۰۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۱۲_۳۱۳، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
در جهت تأیید مدعای خود استفاده کرده و با استناد به آیه «فِطْرَتَ اللّهِ اَلَّتی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» بر فطری بودن توحید تأکید نموده است [۱۰۷]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۲۸_۳۳۱، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. در این ابواب ــ که حجم زیادی از کتاب را به خود اختصاص داده است ــ علاوه بر در دسترس قرار گرفتن روایات تفسیری در ضمنِ توضیحات مؤلف، دیدگاههای تفسیری و حتی نظریات تأویلی او نیز تا اندازه ای فهمیده می‌شود [۱۰۸]
ابن بابویه، التوحید، ص۲۳۲_۲۳۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۲۰ - نکته‌ای در مباحث مرتبط با توحیدنکته شایان توجه در مباحث مرتبط با توحید این است که توضیحات مؤلف در ذیل احادیث، عموماً به مباحث و منازعات کلامی زمانه او معطوف شده و مباحث دیگری که در احادیث آمده ــ از جمله علم خاص و عام الهی و این‌که ملائکه و انبیا تنها از علم عام الهی آگاهی دارند [۱۰۹]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۳۸، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
ــ توضیح داده نشده است. برخی مباحث نظری شیخ صدوق، تا به امروز از مباحث مطرح کلامی و فلسفی اند، مانند تأکید بر شناخت سلبی خداوند [۱۱۰]
ابن بابویه، التوحید، ص۷۸_۷۹، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، تأکید بر شناخت خدا آن طور که خود را وصف کرده است [۱۱۱]
ابن بابویه، التوحید، ص۸۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
و وجود اشتراک لفظی بین اسماءاللّه و نامهای مخلوقات [۱۱۲]
ابن بابویه، التوحید، ص۱۸۵_۱۹۰، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۲۱ - عدل الهی و حسن و قبح از نگاه شیخدر باره عدل الهی و مبنای مهم حسن و قبح ذاتی وعقلی افعال، شیخ صدوق نخست آنها را از دائره احساسات و عواطف و گرایش یا انزجار طبعی خارج می‌کند و به عقل نسبت می‌دهد [۱۱۳]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۹۵، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، سپس مراد از عقلی بودن را حکمت و علتی معقول داشتن معرفی می‌کند که عقل بر اساس آن به نیکی فعل، حکم می‌دهد [۱۱۴]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۹۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
. اما با توجه به مبنای معرفت شناسانه اش در اذعان به قصور عقل، حکم می‌دهد بر این‌که حسن و قبح ذاتی افعال و خصوصاً افعال باری تعالی را یا اجمالاً و بر اساس دلایل عقلی و پیشین، که دالّ بر حکمت فاعل است، باید تشخیص داد [۱۱۵]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۹۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
، یا قاعدتاً از طریق شرع باید به شناخت آن راه برد. از نظر صدوق، عدم تناقض و تهافت افعال الهی و وابستگی و پیوستگی آنها باهم و سازگاری و انسجام میان آنها، دلیل حکمت الهی و مبرّا بودن از جهل و عجز و نیاز، دلیل بر نفی ظلم از باری تعالی است [۱۱۶]
ابن بابویه، التوحید، ص۳۹۶_۳۹۷، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش.
.
۲۲ - نسخه‌های کتابالتوحیداز کتاب التوحید نسخه های خطی متعددی در کتابخانه های ایران موجود است، برخی محققان تا ۹۲ نسخه خطی را شناسایی کرده اند. [۱۱۷]
مریم تفضلی، کتابشناسی نسخه های خطی آثار شیخ صدوق (ره) در ایران، ج۱، ص۵۹ ـ۷۰، تهران ۱۳۸۱ ش.
[۱۱۸]
محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص۵۲۳ ـ۵۲۴، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ ش.
این کتاب چندین بار چاپ شده، چاپهای سنگی آن بدین قرار است: تهران ۱۲۸۵؛ تبریز (بی تا)؛ بمبئی ۱۳۲۱. چندبار نیز چاپ حروفی شده است: در تهران (۱۳۷۵)؛ به تصحیح و تعلیق سیدهاشم حسینی طهرانی، تهران (۱۳۹۸)؛ نجف (۱۳۸۶)؛ بیروت (۱۳۸۷) و قم (۱۴۱۵، افست تهران).
۲۳ - شروحی بر کتابالتوحیدبه سبب جایگاه مهم کلامی و اعتقادی این کتاب، شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است: سیدمحمد خلیل بن رکن الدین حسینی کاشانی از شاگردان ملامحسن فیض کاشانی در ۱۰۸۳ شرح مختصر کلامی ـ فلسفی خود را بر این کتاب به پایان برد [۱۱۹]
احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، ج۴، ص۱۴ به نقل از آیت اللّه مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
شاه محمد بن شمس الدین محمد اصطهباناتی شیرازی در قرن یازدهم ترجمه و شرح مختصری با عنوان حلّ العقائد بر کتاب التوحید نوشت [۱۲۰]
احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، ج۱، ص۲۳۸، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
ملامحمدباقر مشهور به محقق سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) نیز آن را به فارسی شرح کرد [۱۲۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۸۲.
[۱۲۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۱۵۳.
قاضی سعید قمی (متوفی ۱۱۰۷) با پرداختن به مباحث فلسفی و کلامی و ذوقی و عرفانی، شرحی مفصّل بر کتاب التوحید نوشته که به اهتمام نجفقلی حبیبی در سه جلد (۱۳۷۳ـ۱۳۷۷ ش) به چاپ رسیده است. در شمار تألیفات سیدنعمت اللّه جزایری (متوفی ۱۱۱۲)، دو شرح به نامهای نور البراهین فی بیان اخبار السادة الطاهرین و انیس الوحید فی شرح التوحید ذکر شده که در واقع، دو عنوان از یک کتاب (شرح توحیدالصدوق) هستند. [۱۲۳]
نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، نورالبراهین، ج۱، مقدمه رجایی، ص۳۲ـ ۳۳، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷.
این کتاب در ۱۴۱۷ در دو مجلد در قم چاپ شد. امیرمحمدعلی نائب الصداره نیز شرحی بر توحید صدوق نوشته است. [۱۲۴]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۸۲.
ترجمه و شرحهای کوتاه محمدعلی بن محمدحسن اردکانی (قرن سیزدهم) به نام اسرارالتوحید نیز در ۱۳۳۷ در تهران به چاپ رسید. شیخ محمدتقی، معروف به آقا نجفی اصفهانی (متوفی ۱۳۳۲)، نیز ترجمه ای از کتاب التوحید را در ۱۲۹۷ چاپ کرد. [۱۲۵]
مریم تفضلی، کتابشناسی نسخه های خطی آثار شیخ صدوق (ره) در ایران، ج۱، ص۵۷، تهران ۱۳۸۱ ش.
سید هاشم حسینی طهرانی نیز وعده داده که ترجمه خود را در مقدمه چاپش از کتاب التوحید [۱۲۶]
کتاب التوحید، تصحیح و تعلیق سیدهاشم حسینی طهرانی، ص۸، تهران۱۳۹۸.
خواهد آورد. همچنین چهار معجم و فهرست برای احادیث کتاب التوحید تدوین شده است. [۱۲۷]
علیرضا برازش، المعجم: المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب التوحید للشیخ الصدوق، ج۱، ص۱۴ـ ۱۵، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) ابن بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم ۱۴۱۴. (۳) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۵۷ ش. (۴) ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش. (۵) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش. (۶) ابن خزیمه، کتاب التوحید و اثبات صفات الرّب عزّ و جلّ، چاپ عبدالعزیزبن ابراهیم شهوان، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۷) ابن ندیم، الفهرست. (۸) علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۹) علیرضا برازش، المعجم: المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب التوحید للشیخ الصدوق، تهران ۱۳۷۴ ش. (۱۰) مریم تفضلی، کتابشناسی نسخه های خطی آثار شیخ صدوق (ره) در ایران، تهران ۱۳۸۱ ش. (۱۱) نعمت اللّه بن عبداللّه جزایری، نورالبراهین، او، انیس الوحید فی شرح التوحید، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۷. (۱۲) حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة. (۱۳) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدّظلّه العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش. (۱۴) عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرّد علی ابن الروندی الملحد، بیروت ۱۹۵۷. (۱۵) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ ش. (۱۶) علی بن حسین علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله ۴۸: «مسألة فی ابطال العمل باخبار الاحاد»، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. (۱۷) کلینی، اصول‌الکافی. (۱۸) مجلسی، بحار‌الأنوار. (۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۲۰) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷. (۲۱) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. ۲۵ - پانویس
۲۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کتاب التوحید»، شماره۴۰۰۱. . |